ვრცელი რეზიუმე

მდგრადი ეკონომიკური ზრდის მიღწევა შესაძლებელია მხოლოდ პოტენციური მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) მატებისას. თავის მხრივ, პოტენციურ მშპ-ზე გავლენა აქვს კაპიტალს, სამუშაო ძალას და ტექნოლოგიურ ცვლილებებს. ეს უკანასკნელი ძალზედ მნიშვნელოვანია, მაგრამ მისი მყისიერი გაუმჯობესება როგორც წესი ვერ ხერხდება, რის გამოც მისი გავლენა შესამჩნევი ხდება გრძელვადიან პერიოდში. საშუალოვადიან პერიოდში კი ეკონომიკური ზრდის წარმართველ ფაქტორს კაპიტალი წარმოადგენს. პრაქტიკა აჩვენებს, რომ კაპიტალის მაღალი დონე არა მარტო მშპ-ის ზრდას აჩქარებს, არამედ ტექნოლოგიური პროგრესის დაჩქარებასაც უწყობს ხელს. ამის გამო, კაპიტალის მაღალი დონე მდგრადი ეკონომიკური ზრდის კატალიზატორად არის მიჩნეული.

კაპიტალის, როგორც მარაგების ფორმირებაში მნიშვნელოვან როლს ინვესტიციების ნაკადები თამაშობს, ხოლო ინვესტიციების ძირითად წყაროს დანაზოგები წარმოადგენს. აქედან გამომდინარე, დანაზოგებსა და ინვესტიციებს შორის იკვეთება მჭიდრო კავშირი, რადგან დანაზოგების ზრდას  მნიშვნელოვანი გავლენა აქვს ინვესტიციების დონეზე (Feldstein and Baccetta, 1991).

ზოგიერთი მკვლევარი (Barro 1991, Caselli, Esquirrel and Lefort 1995, Islam 1996) მიიჩნევს,  რომ მშპ-ის ზრდის ტემპი და ინვესტიციები (დანაზოგები) ერთი მიმართულებით გადაადგილდება, როცა ადგილი აქვს პროდუქტიულობის დადებით შოკს. თუ პროდუქტიულობას მივიჩნევთ როგორც უცვლელს, მაშინ ჩნდება საინტერესო კითხვები: ქვეყნებმა უნდა გაზარდონ ინვესტიციების და დანაზოგების დონე, რათა ეკონომიკური ზრდა დაჩქარდეს? არსებობს რაიმე გამაძლიერებელი ეფექტი დაბალანსებულ დანაზოგ-ინვესტიციებსა და ეკონომიკურ ზრდას შორის? თუ არსებობს, მაშინ რა არის დანაზოგები ინვესტიციების გაპის (დაუბალანსებლობის) ძირითადი მამოძრავებელი დეტერმინანტები?  სტატია გვთავაზობს აღნიშნულ კითხვებზე შესაძლო პასუხებს.

როგორც სხვადასხვა კვლევები გვიჩვენებს, საქართველოსთვის საშუალო-ვადიან პერიოდში ეკონომიკური ზრდის 6-7 პროცენტის ფარგლებში შენარჩუნებისათვის საჭიროა, რომ ინვესტიციები შეადგენდეს არანაკლებ მშპ-ს 30 პროცენტს.

საყოველთაოდ ცნობილ იგივეობაზე დაყრდნობით, დანაზოგები უდრის ინვესტიციებისა და მიმდინარე ანგარიშის ბალანსის ჯამს. თუ დავუშებთ, რომ უარყოფითი მიმდინარე ანგარიშის ბალანსი = მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტს   (საქართველოში მიმდინარე ანგარიშის ბალანსი მთელი ისტორიის მანძილზე უარყოფითია), მაშინ შემდეგი მნიშვნელოვანი დასკვნის გაკეთება შეიძლება: ქვეყნებში, სადაც შემოსავლების დონე დაბალია და მოსახლეობა ვერ ახერხებს დაზოგვას, ინვესტიციების წყაროს წარმოადგენს უცხოური სახსრები (მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი). ასეთ ქვეყნებში, საშინაო დანაზოგების ზრდის გარეშე, მიმდინარე ანგარიშის დაბალანსებამ შესაძლოა გამოიწვიოს ინვესტიციების შემცირება და ეკონომიკური ზრდის მნიშვნელოვანი შენელება. განვითარებადი ქვეყნებისთვის, მათ შორის საქართველოსთვის, მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი წარმოადგენს ეკონომიკური ზრდის „საფასურს“.  ამასთან გასათვალისწინებელია, ისიც, რომ, თუ განვითარებად ქვეყანას აქვს მიმდინარე ანგარიშის დადებითი სალდო, მაშინ ამ ქვეყანაში ინვესტიციები საშინაო დანაზოგებზე ნაკლები იქნება, იგი გადაიქცევა სხვა ქვეყნების დონორად, საშინაო დანაზოგები გაედინება სხვა ქვეყნებში, რის გამოც მისი ეკონომიკური ზრდა შენელდება.

თუ დანაზოგებს და ინვესტიციებს დავყოფთ კერძო და მთავრობის დანაზოგებად და ინვესტიციებად, მაშინ ვღებულობთ, რომ  კერძო ინვესტიციებს + მთავრობის ინვესტიციები = კერძო დანაზოგებს + მთავრობის დანაზოგები + მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი. ამ ტოლობის გამოყენებით შესაძლოა, გაანალიზდეს მთავრობის კაპიტალური ხარჯების (მთავრობის ინვესტიციების) გავლენა მთლიან ინვესტიციებსა და ეკონომიკურ ზრდაზე. თუ მთავრობა ზრდის კაპიტალურ ხარჯებს, მაგრამ არ ხდება დანაზოგების მატება ან მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის ზრდა, მაშინ ავტომატურად არ მოხდება მთლიანი ინვესტიციების მატება. ამ დროს მთავრობის ინვესტიციები გამოაძევებს კერძო ინვესტიციებს და მისი მთლიანი მოცულობა დარჩება უცვლელი. თუ მთავრობის კაპიტალური ხარჯების ეფექტიანობა დაბალია, მაშინ შესაძლოა, შემცირდეს ეკონომიკური ზრდის ტემპიც. მთავრობის ინვესტიციების ზრდა, შესაბამისად, გაზრდის ინვესტიციების მთლიან მოცულობას მაშინ, თუ პარალელურად მოხდება მთავრობის დანაზოგების ზრდაც. ბუნებრივია, მთავრობის ინვესტიციები უნდა მიემართებოდეს ეკონომიკური ინფრასტრუქტურის განვითარებისკენ და იგი არ უნდა გახდეს კერძო სექტორის კონკურენტი. მთავრობის ინვესტიციები უნდა ქმნიდეს კერძო ინვესტიციებისთვის სასურველ გარემოს, უნდა ავსებდეს კერძო ინვესტიციებს და აჩქარებდეს ეკონომიკური ზრდის ტემპს.

საქართველოში დანაზოგები-ინვესტიციების დისბალანსზე მოქმედი  ფაქ-ტორების ზემოქმედების გაანალიზების მიზნით,   სტატიაში გამოყენებულია “Jackknife Model Averaging’’ (შემოკლებით, JMA), რომლის დეტალები მოცემულია Hansen & Racine-თან2012.

JMA-ში საბოლოო ცვლადს წარმოადგენს მიმდინარე ანგარიშის ბალანსი მშპ-სთან, ხოლო საწყისი ცვლადები მოიცავს: რეალური მშპ-ს ერთ სულ მოსახლეზე (მსყიდველობითი უნარის პარიტეტის გათვალისწინებით); მშპ-ის გაპს (კალმანის ფილტრით შეფასებული), რეალურ ეფექტურ გაცვლით კურსს, ნავ¬თობის ფასებს (ლოგარითმული ცვლილებით), წმინდა საერთაშორისო საინვეს¬ტიციო პოზიციას, ციკლურად შესწორებულ მთავრობის დანახარჯებს მშპ-თან, უცხოურ რეზერვებს მშპ-თან, შობადობას, პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებს მშპ-თან, შეფარდებითი მშპ-ის ზრდას, კერძო სექტორის დაკრედიტებას მშპ-თან და ინფლაციის ცვალებადობის მოძრაობის საშუალოს. აღნიშნული მაჩვენებლების მონაცემები არის წლიური და მოიცავს 1996-2013 წწ. პერიოდს.

შედეგები აჩვენებს, რომ საქართველოში დანაზოგები-ინვესტიციების გაპზე ყველაზე მნიშვნელოვანი გავლენა  აქვს პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებს, კერძო სექტორის დაკრედიტებას, უცხოურ რეზერვებს, მთავრობის დანახარჯებს,  შეფარდებით მშპ-ის ზრდასა (საქართველოს მსხვილი სავაჭრო პარტნიორ ქვეყნების მიმართ) და მშპ-ის გაპს.

მშპ-ის გაპის ზრდა (დადებითი მშპ-ის გაპი), როგორც ერთგვარი „ბუმის“ სიგნალი მოთხოვნის მხრიდან (მიწოდების შესაძლებლობების მიღმა), ასო¬ცი-რებულია დანაზოგების შემცირებასთან. აქედან გამომდინარე, სხვა თანაბარ პირობებში, მშპ-ის გაპის ზრდა იწვევს მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის ზრდას. JMA-ის მიხედვით, მშპ-ის ზღვრული გავლენა მიმდინარე ანგარიშის ბალანსზე არის უარყოფითი (-0.11) და სტატისტიკურად მნიშვნელოვანი. საქართველოში, რო¬ცა მშპ-ის გაპი შესამჩნევად გაიზარდა 2006-2008 წლებში (მაგ., 2007 წლის მე3 კვარტალში მშპ-ის გაპმა 6.1%-ს მიაღწია), მაშინ მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი მნიშვნელოვნად გაფართოვდა (19.6% 2007 წელს, ხოლო 22% 2008 წელს). უნდა აღინიშნოს, რომ ამ პერიოდში ბანკების მხრიდან კერძო სექტორის დაკრეტიდებამ საგრძნობლად მოიმატა, რამაც თავის მხრივ ზეწოლა მოახდინა დანაზოგებზე და, შესაბამისად, მიმდინარე ანგარიშის გაუარესებაზე. ჩვენი შეფასების მიხედვით, კერძო კრედიტის გავლენა მიმდინარე ანგარიშის    ბალანსზე საგრძნობლად   მაღალია (-0.36).

მოგეხსენებათ, ისეთი პატარა, გახსნილი ეკონომიკისთვის, როგორიც საქართველოა უცხოური რეზერვების დაგროვება მეტად მნიშვნელოვანია. რეზერვების აკუმულირების გავლენა (დადებითი ან უარყოფითი) მიმდინარე ანგარიშის ბალანზე დამოკიდებულია იმაზე, თუ რა როლს ითამაშებს უცხოური რეზერვები გაცვლით კურსზე. ჩვენი შეფასება აჩვენებს უცხოური რეზერვების დადებით გავლენას მიმდინარე ანგარიშის ბალანსზე (აკავებს მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის ზრდას).  უცხოური რეზერვებისაგან განსხვავებით, პირ¬დაპირი უცხოური ინვესტიციები აჩვენებს უარყოფით დამოკიდებულებას მიმ¬დინარე ანგარიშის ბალანსზე (ყველაზე მაღალი სტანდარტიზირებული კოეფი¬ციენტი: -0.49), რომელიც შეიძლება აიხსნას იმით, რომ საქართველოში განხორ¬ციელებული პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების უდიდესი ნაწილი არასავაჭრო სექტორში მიემართება და ძირითადად იმპორტირებული საქონლის შესყიდვით გაიწოვება. რაც შეეხება მთავრობის დანახარჯების უარყოფით კოეფიციენტს (-0.16), აღნიშნული კარგად ხსნის მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის ზრდას 2005-2008 წლებში, როცა ფისკალური დეფიციტი თანდათანობით იზრდებოდა.

და ბოლოს, სხვა მაჩენებლების მცირე გავლენის მიუხედავად, სტატიაში მოცემული ანალიზი წარმოადგენს მნიშვნელოვან წყაროს გადაწყვეტილების მიღების პროცესში, რათა ქვეყანაში პოლიტიკის გატარებისას მხედველობაში იქნას მიღებული ის ძირითადი ფაქტორები, რომელთა არასასურველმა ცვლილებამ შეიძლება გაზარდოს დანაზოგ-ინვესტიციებს შორის განსხვავება და ხელი შეუშალოს ეკონომიკურ ზრდა-განვითარებას.